Nizami və onun Xəmsəsi
Xəmsə – “Pənc gənc” adı ilə farsçadan kimi tərcümə olunan fars ədəbiyyatının Azərbaycan klassiki Nizami Gəncəvinin 5 əsas əsəridir. Bizim “beş kitab” dediyimiz bu mövzular məsnəvi tərzində yazılmış beş müstəqil poemadan ibarətdir.
“Sirlər Xəzinəsi” ideal bir həyat tərzindən, insanın mənəvi taleyindən bəhs edən bir poemadır. Poemanın əsas mövzuları hökmdarların despotizmini qınamaq, əməyi tərifləmək və tənbəlliyi qınamaq, əxlaqi və əxlaqi bir xarakteri nəql etmək, həmçinin sözün tərənnüm edilməsidir. Bir sirr xəzinəsi “” Sözün üstünlüyü haqqında danışma “fəsli ilə başlayır:
Dünya yaranan gündən qələmin ilkin sözü –
Varlıq səhifəsində sözün özüdür, özü.
Açılanda varlığın sirli pərdəsi əzəl,
Söz oldu bu, cahanda cilvələnən ilk gözəl.
Ürək sözə dil açdı, dedi ki: “Ver mənə can”,
Yoxsa, yolmu tapardı bu cansız bədənə can?!
“Xosrov və Şirin” – əzəmətli qələbə eşqindən bəhs edən, insan hisslərinin qüdrətli gücündən, öz xoşbəxtliyini yaradan insan haqqında bu poema , həqiqətən də Nizami yaradıcılığının incisi sayılır. Poemanın özəlliyi ondan ibarətdir ki, əsas rol Şah Xosrova deyil, Şirinə verilir. O sevgisinin gücü ilə Xosrovu korlanmış taxt varisindən taxt -tacın müdrik və ədalətli hökmdarına çevirdi.
“Leyli və Məcnun” şeiri qədim ərəb əfsanəsinin Məcnun (Dəli) ləqəbli gənc Keysin gözəl Leyliyə bədbəxt sevgisindən bəhs edən poetik bir ifadədir. Poemanın ümumi mənası, yalnız yüksək şeirdə çıxış yolu tapan və sevənlərin mənəvi birləşməsinə səbəb olan sərhədsiz sevgidir.
“Yeddi Gözəl” poeması 2 süjet xəttinə əsaslanır: Sasani şah Bəhramın həyatı və istedadlarının təsviri ilə yanaşı, hər biri bir planetə həsr olunmuş yeddi sarayda yaşayan 7 şahzadənin hekayələrindən bəhs edir. Həftənin günü və xüsusi bir rəngə malikdir. Nizami “Yeddi gözəl” də ədalət və yaxşılıq ideallarını təbliğ edərək, hökmdarın xalqı qarşısında məsuliyyət problemini işıqlandırır.
Nizaminin “İsgəndərnamə” şeirinin adı “İsgəndər kitabı” kimi tərcümə olunur. Nizami bu poemasını yaradıcılığının zirvəsi hesab edirdi. Həqiqətən, “Xəmsə” nın digər şeirləri ilə müqayisədə bəzi fəlsəfi mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Poemada Böyük İskəndərin həyatından müxtəlif süjetləri və əfsanələr barədə məlumat verilir.
